Beynimiz yaşadığımız olayları kodlamak için şemaları kullanır. Şemalar sayesinde beynimiz aynı hatayı 2 kere yapmamızı engeller.
Şema nedir? Psikoloji sözlüğüne göre; Schema (pl. schemata) - Şema: bilgilerin depolanmasını düzenleyen zihinsel çerçeveler.
1. bir kavram ya da varlığın algılanması, yorumlanması veya imgelenmesine, bir sorunun çözülmesine kılavuzluk eden bilgi bütünü. Örneğin, "restoran" şeması akla, içeride masaların, iskemlelerin, sofra takımları ve garsonların olacağını, televizyonun da bulunabileceğini, ancak bir karyola olamayacağını getirir.
2. bir eylemin yapılması konusunda bir plan içeren, davranışa kılavuzluk eden bilişsel yapı. J. Piaget’nin kuramına göre, gelişimi içinde çocuk yeni şemalar geliştirir, eskileri yeniden düzenler veya tümden terk edebilir.
3. kişinin kendisi, başkaları ya da dünya konusunda sahip olduğu, nesnel gerçeklikle uyumsuz görüş ve varsayımlar. Örneğin, "Ben şanssız bir insanım. Mutlaka başıma bir şey gelecek." bir olumsuz şema örneğidir. Bilişsel tedavilerin amaçlarından biri, danışanın ya da vakanın çocukluğunda gelişen ya da travmatik deneyimler yoluyla gelişen şemalar yerine, daha gerçekçi, mevcut koşullarla daha uyumlu şemalar geliştirmesine yardımcı olmaktır.
Gördüğümüz ya da duyduğumuz her şeyi şemalarımız, alışkanlık ve düşüncelerimize göre yorumluyoruz. Genelde ne düşündüğümüz ve hissettiğimiz, geçmiş deneyimlerimiz tarafından belirlenir. Aslında bu evrimsel olarak iyidir çünkü kısa yollara ihtiyacımız vardır. Bazı deneyimlerimizden edindiğimiz kısa yollar gelecekte düşünmeden karar vermemize yol açar ve bu bazen iyidir. Mesela sobaya dokunduğumuzda elimiz yanar ve gelecekte sobaya dokunmamayı tercih ederiz. Sobanın üzerine bir şey düştüğünde elimizin yanacağını, o düşen şeyi almamamız gerektiğini düşünmeye fırsatımız olmaz. Kısa yoldan önceki deneyimlerimizi hızlıca hatırladığımız için, sobanın üzerine düşen nesneyi almayız. Yani bu sebeple geçmiş deneyimlerimizden kısa yollar oluşturmamız aslında önemli bir hayatta kalma mekanizmasıdır. Fakat geçmişte yaşadıklarımızdan edindiğimiz şemalar da vardır.
Şema, olayları taramak, kodlamak ve değerlendirmek için bir düşünme modelidir. Bu şemalar, dünyaya baktığımız pencerelerdir. Seçenekleri değerlendirmek ve kararlar almak bunları kullanırız.
Öz şemalar duygusal tepkileri etkiler. Duygusal şemalar bulunduğumuz durumun bilişsel yorumlarıdır. Örneğin, geçmişte size zarar veren bir konudan öğrendiğiniz ve deneyimlediğiniz şeylerin anılarının ve deneyimlerinin birikmesidir. Herkesin deneyimi farklıdır ve bu yüzden bu şemalar kişiden kişiye değişir.
Negatif şemalar “ben yeterince başarılı biri değilim” veya “herkes instagramda çok mutlu, onların benden daha iyi bir hayatı var" gibi düşünceler olabilir. Bunlar üzüntü ve depresyona yol açma potansiyeline sahiptir. Depresif duyguları yoğunlukta olan biri hayatındaki olaylar üzerinde hiçbir güçleri olmadığına inanabilir.
Mesela, sosyal kaygısı olan biri herkesin gülümsediği bir odada sadece kaşlarını çatan bir yüzü gördüğünü söyleyebilir. Çünkü onun dikkati olumsuza odaklanmıştır.
Şemalar koşullandırmamızdan ve öğrenme alışkanlıklarımızdan gelir. Çocukluktaki bağlanma stilimizin yetişkin yaşamımızı etkilediği düşünülmektedir. Güvensiz bir şekilde bağlanan biri, başkalarının desteğinden şüphe eder ve kendi değeri hakkında endişelenebilir. Şemalar zamanla değişebilir. Bunun yararı da eski, bizi artık götürmeyen kalıpları yenileriyle ve daha işlevsel olanlarıyla değiştirmektir. Böylece kişi hayatını kolaylaştırır.
Elif Suna Özbay
Uzman Klinik Psikolog